Bha mi a-mach an t-seachdain sa chaidh air an Fhrangach, Alexandre de La Rochefoucauld, a chaidh air chuairt air a’ Ghaidhealtachd aig deireadh an ochdamh
linn deug. Tha e inntinneach a bhith a’ leughadh an t-seòrsa beachd a bh’ aig coigrich air ar dùthaich aig an àm sin.
Tha e cuideachd inntinneach a bhith a’ leughadh aithrisean a rinn Gaidheil air dùthchannan eile. Am measg sin, tha na sgrìobh Uilleam Mac Ille Bhrath mun
chuairt aige eadar Obar Dheathain agus Lunnainn ann an ochd-deug is naoi-deug (1819). Cha chreid mi nach eil e ceart gu leòr “Gaidheal” a ghabhail air, oir
thogadh e anns na Hearadh, am measg muinntir an eilein, dham buineadh e, bha an cànan aige, agus bha e a’ coimhead air fhèin mar chuideigin a bhuineadh don
Ghaidhealtachd thar àite sam bith eile.
Bha ùidh mhòr aig Uilleam ann an nàdar – gu dearbh, bha e na Phroifeasair ann an Eòlas-nàdair aig a’ cheann thall – agus bha e airson a dhol gu
Taigh-tasgaidh Bhreatainn ann an Lunnainn airson coimhead air na bh’ aca de bheathaichean, agus gu h-àraidh de dh’eòin. Choisich e fad na slighe, leis
fhèin. Ged a ghabh e slighe dhìreach ann an Sasainn, a’ coiseachd trì cheud, trithead ’s a seachd mìle eadar Gretna agus Lunnainn, cha do ghabh e slighe
dhìreach idir ann an Alba, agus choisich e còrr is còig ceud mìle anns an dùthaich seo. Bha e airson pàirtean ùra de dh’Alba fhaicinn agus choisich e tro
bheanntan na Gaidhealtachd, uaireannan a’ cadal a-muigh gun teanta. Chaidh e don Ghearastan, an uairsin gu Inbhir Aora, Glaschu, Inbhir Air, agus Dùn Phris
mus do ràinig e crìoch Shasainn.
Rinn Mac Ille Bhrath coimeas eadar na rathaidean ann an diofar sgìrean. Bha e dhen bheachd gu robh a’ Ghaidhealtachd air rudeigin a chall leis gu robh
rathaidean a-nise ann far nach b’ àbhaist gin a bhith. Ach bha e cuideachd dhen bheachd gu robh na rathaidean fada na b’ fheàrr air a’ Ghalldachd agus ann
an Sasainn na bha iad air a’ Ghaidhealtachd. Anns na h-eileanan, sgrìobh e, chanadh muinntir an àite “rathad mòr” ri ceum-coiseachd eadar dà bhaile beag.
Agus chanadh iad “rathad mòr an Rìgh” ri rathad mòr mòr no turnpike road.
Bho àm gu àm bhiodh Mac Ille Bhrath a’ dèanamh coimeas eadar tìr is sluagh na Gaidhealtachd, agus na h-àiteachan eile tron robh e a’ siubhal. Uaireannan
sgrìobhadh e rudeigin inntinneach mu dheidhinn na Gàidhlig. Nise, bha aon diofar a-riamh follaiseach dhomh eadar cainnt nan Eireannach agus cainnt nan
Albannach. ’S e sin gu bheil mòran ann an Eirinn, nuair a tha iad a’ bruidhinn Beurla, ag ràdh “t” far am biodh muinntir Shasainn, agus muinntir na h-Alba,
ag ràdh “th”. Bidh sibh eòlach air an fhealla-dhà mun dithis Eireannach a chunnaic sanas anns a’ phàipear-naidheachd “Forestry company seeks tree fellers” agus an dragh a ghabh iad nach robh treas fear aca!
Uill, bha mi a-riamh a’ smaoineachadh, leis gur e an aon chànan – seann Ghàidhlig – a bh’ aig Gaidheil gach dùthaich bho shean, gur dòcha gu robh an aon
rud fìor uaireigin mu dheidhinn nan Albannach. Sgrìobh Mac Ille Bhrath gu robh, agus ri linn. “Tha am fuaim “th”, a th’ aig na Sasannaich,” sgrìobh e,
“neo-aithnichte do na Gaidheil. Mar sin, bidh am fear Gaidhealach, a tha ag ionnsachadh na Beurla, ga radh mar “t” no “d”; an àite throw away that nasty thing, canaidh e tro afuawy tat naisti ting.” Sin Gaidheil na h-Alba, chan e Gaidheil na h-Eireann. A bheil sinn
air atharrachadh bhon uairsin? I tink so, mar a thuirt am fear eile.
