O chionn ceithir fichead bliadhna an-diugh fhèin, ma tha sibh ag èisteachd ris a’ chiad chraoladh dhen phrògram seo, bha a’ Ghàidhealtachd aig teis-meadhan
na h-Ìompaireachd Bhreatannaich ann an dòigh nach robh a-riamh roimhe sin, no às dèidh làimh. Air an là sin, an seachdamh là dhen t-Sultain, naoi ceud deug
is aon ar fhichead (1921), choinnich Caibineat Bhreatainn ann an Inbhir Nis, an aon turas a-riamh taobh a-muigh Lunnainn, co-dhiù aig àm sìthe.
’S e a bu choireach airson sin gu robh am Prìomhaire, Daibhidh Lloyd George, a’ gabhail làithean-saora ann an Geàrrloch agus gu robh an Rìgh faisg air
làimh, anns a’ Mhòigh. Air an t-siathamh là, rinn Courier Inbhir Nis coimeas eadar a’ choinneamh a bha gu bhith ann air an làrna-mhàireach agus tè eile
a bh’ ann fada roimhe sin, nuair a chùm Rìgh Seumas I pàrlamaid ann an Inbhir Nis ann ceithir ceud deug is seachd ar fhichead (1427). Agus chaidh iad na b’
fhaide air ais buileach, a’ dèanamh coimeas leis an turas a bhuail Calum Cille dorsan lùchairt Rìgh nan Cruithneach le bhachall.
Bha gu leòr a’ dol air a’ Ghàidhealtachd aig an àm a dh’fhaodadh aire a’ Chaibineit a tharraing. Bha bochdainn is cion-obrach uabhasach ann. Ann an Leòdhas
a-mhàin, bha trì mìle is còig ceud duine gun obair. Agus bha còmhstri an fhearainn a’ leantainn ann an àiteachan mar Ratharsair, Uibhist a Tuath agus
Leòdhas.
Cha b’ e gnothaichean na Gàidhealtachd a bh’ air a’ chlàr, ge-tà, ach suidheachadh na h-Èireann. Bha Lloyd George ann an Geàrrloch, agus e fo òrduighean
dhotairean fois a ghabhail. Ach cha b’ urrainn dha faighinn air falbh o phoilitigs na h-Èireann, fiù ’s ann an sin. Bha teachdairean Sinn Féin air a
bhith air ais ’s air adhart eadar a’ Ghàidhealtachd agus Bail’ Atha Cliath, agus nochd commandair nam feachdan Breatannach ann an Èirinn ann an Geàrrloch
air soitheach-cogaidh.
Bha na h-uimhir de mhuinntir Inbhir Nis a’ feitheamh taobh a-muigh Talla a’ Bhaile nuair a thàinig na ministearan, nam measg Winston Churchill, Stanley
Baldwin, Sir Hamar Greenwood agus am Morair Fitzalan. Thòisich a’ choinneamh aig aon uair deug, agus aig cairteal gu ceithir feasgar, dh’fhalbh an
dithis theachdairean Èireannach ann an cabhaig airson faighinn air an trèana. Nan làmhan, bha litir bho Lloyd George, a’ toirt cuireadh do Sinn Fèin pàirt
a ghabhail ann an co-labhairt airson “faighinn a-mach ciamar a b’ fheàrr a b’ urrainn an càirdeas eadar Èirinn agus ... Ìompaireachd Bhreatainn agus miann
nàiseanta nan Èireannach a bhith air an co-rèiteachadh.” Bha an co-labhairt gu bhith ann an Inbhir Nis air an fhicheadamh là dhen t-Sultain.
Uill, bidh fios agaibh nach do thachair e. Chan e nach robh Eamonn de Valera ga iarraidh, ach gu robh e airson ’s gum biodh na Breatannaich ag aithneachadh
an riochdaire aig Dáil Eireann, pàrlamaid na Poblachd, mar riochdaire aig dùthaich neo-eisimileach. Cha robh Lloyd George deònach sin a dhèanamh agus
tharraing e an cuireadh don cho-labhairt. Grunn seachdainean às dèidh sin, ghabh co-labhairt eile àite ann an Lunnainn.
An e call no buannachd a th’ ann gun do chaill Inbhir Nis an cothrom sin? Nuair a choimheadas sinn air eachdraidh Saorstát na h-Eireann, agus an cogadh a
bh’ ann, ’s dòcha gu bheil e na bhuannachd nach eil prìomh bhaile na Gàidhealtachd co-cheangailte ri uiread dòrainn. Ach, air an làimh eile, nan robh
muinntir na Gàidhealtachd mothachail gu robh am baile air a bhith mar bhean-ghlùin aig breith dùthaich Cheilteach neo-eisimileach, ’s dòcha gun coimheadadh
iad air suidheachadh poilitigeach na h-Alba le sùilean eadar-dhealaichte.
