An t-seachdain sa chaidh bha mi ag innse dhuibh mu Eilean Clèire, eilean Gàidhealach far chosta a deas na h-Èireann. Bha mi ann as t-samhradh agus chuala
mi seann sgeulachd a bhuineas don eilean. Bu mhath leam a h-innse dhuibh ann an Gàidhlig na h-Alba, agus dreach rudeigin sìmplidh oirre.
Ach mus tòisich mi, feumaidh mi ceist a chur oirbh. Dè tha am facal gruagach a’ ciallachadh dhuibh? Uill, tha gruag a’ ciallachadh “falt air a’
cheann” no “falt fuadan a tha a’ dol air a’ cheann”. Mar sin tha ceangal air choreigin eadar gruagach agus falt. Tha faclair Dwelly a’ toirt dhuinn – young woman, maiden, virgin, man with long hair, bridesmaid, bridegroom’s maid.
Tha e eadar-dhealaichte ann an Èirinn, ge-tà. Anns a’ ghearr-fhaclair aig Ó Dónaill, tha gruagach a’ ciallachadh “hairy goblin, brownie, shaggy uncouth person, ogre, giant”. Is dòcha nach biodh an t-òran brèagha aig Dòmhnall Ailean Dhòmhnaill na Bainich à
Uibhist “Gruagach Òg an Fhuilt Bhàin” buileach cho tarraingeach do dh’Èireannaich ’s a tha e dhuinne – air a’ chiad shealladh co-dhiù!
Tha an sgeulachd bheag seo mu dheidhinn Gruagach Èireannach – ’s e sin famhair. Ged is e Gruagach a chanas na h-Èireannaich, tha mise a’ dol a ghabhail
famhair air – Famhair Dhùn an Òir. ’S e Dùn an Òir seann chaisteal ann an Eilean Clèire.
Bha uaireigin am Famhair seo ann. Bha e mòr is làidir. Agus bha draoidheachd aige. Bha a bhean ainmeil oir bha i air leth bòidheach. Bha i air tè de na
boireannaich a bu bhrèagha air an do làigh sùil peacaich a-riamh. Bha dath an òir air a falt, a bha cho fada ’s gun do ràinig e an talamh nuair a bha i na
seasamh.
’S ann tric a thigeadh daoine-uaisle airson coimhead air a’ bhoireannach seo leis gu robh i cho brèagha. Tha an seanfhacal Gàidhlig ag innse dhuinn gun tig
trì rudan gun iarraidh – an t-eagal, an t-eud ’s an gaol. Agus ’s ann a thàinig an t-eud air an Fhamhair. Mar sin, nuair a bha e a’ falbh a thadhal air
daoine eile, dh’fhastaich e gaisgeach air an robh an t-Amadan Mòr mar ainm airson sùil a chumail air a bhean, is a dìon bho fhir-suiridhe gus an tilleadh
e.
Ach cha robh e air a dhol fada bhon chaisteal nuair a roghnaich e tilleadh airson faicinn co-dhiù bha an t-Amadan Mòr a’ dèanamh a’ ghnothaich dha gu
dùrachdach. Chuir e draoidheachd air fhèin agus thill e don chaisteal le cruth eadar-dhealaichte air. Cha do dh’aithnich a bhean e ach bha esan cho
toilichte a faicinn, agus i na h-aonar, ’s gun tug e pòg dhi.
Rinn e deiseil airson falbh a-rithist. Ach bha an t-Amadan Mòr air fhaicinn agus bha e na sheasamh eadar am Famhair agus an doras. Cha do dh’aithnich esan
am Famhair na bu mhò. Thuirt an t-Amadan Mòr ris an fhear eile nach robh cead aige a bhith sa chaisteal, agus am Famhair air falbh. Agus thug e a
chlaidheamh a-mach.
Thòisich an dithis air sabaid. Gheàrr am Famhair aon chas an Amadain Mhòir dheth. Ach chum an t-Amadan Mòr air a’ sabaid, agus e leth-chasach. An uair sin,
gheàrr am Famhair a chas eile dheth.
“Gheibh thu do dhà chois air ais bhuam,” thuirt am Famhair, “ma leigeas tu a-mach mi.”
“Cas eile a gheibhinn, no na dhà,” fhreagair an t-Amadan, “chan fhàg thu an t-àite seo gus an till am Famhair, às dèidh dhut pòg a thoirt do bhean.”
“Seadh,” ars’ am Famhair ris fhèin. “Chan eil math dhomh a bhith a’ falbh air chuairt, is a’ fàgail seirbheiseach ro dhùrachdach às mo dhèidh!”
